Ευάγγελος Σπινθάκης / Οι Κρήτες μουσουλμάνοι και το σήμερα – Εκατό χρόνια από την συνθήκη της Λωζάνη
https://tvxs.gr/
Ανταλλαγή πληθυσμών ή θρησκειών;
Εκατό χρόνια μετά την συμφωνία της Λωζάνης του 1923, ας θυμηθούμε ότι το κριτήριο ανταλλαγής δεν ήταν εθνικό η γλωσσικό, αλλά αμιγώς θρησκευτικό. Συνεπώς πρόκειται για “ανταλλαγή θρησκευτικών ομάδων”, όχι ανταλλαγή πληθυσμών. Η συμφωνία μεταξύ Βενιζέλου και Ατατούρκ για αναγκαστική ανταλλαγή μουσουλμάνων ελλήνων πολιτών με χριστιανούς τούρκους πολίτες είναι πρωτοφανής ιστορικά και σήμερα απαράδεκτη από άποψη διεθνούς δικαίου.
Κρήτες μουσουλμάνοι, ή Τουρκοκρητικοί;
Αν εξαιρέσουμε τον οθωμανικό στρατό και τους αξιωματούχους του σουλτάνου, ελάχιστοι Τούρκοι υπήρξαν στην Κρήτη. Στην συντριπτική τους πλειοψηφία οι Κρήτες μουσουλμάνοι είναι απόγονοι εξισλαμισθέντων χριστιανών, αποκλειστικά ελληνόφωνοι, λάτρεις του χοιρινού και της ρακής, μπεκτασήδες οι περισσότεροι και ελάχιστα θρησκευόμενοι. Συνεπώς πρόκειται για Κρήτες μουσουλμάνους, όχι Τουρκοκρητικούς.
Οι Τούρκοι της Ανατολίας δεν συμπαθούσαν αυτούς τους εξωμότες “μπουρμάδες”, οι δε σουλτάνοι προσπαθούσαν, συνήθως ανεπιτυχώς, να τους υποτάξουν στις πολιτικές της Υψηλής Πύλης.
Το 1812 μάλιστα ο σουλτάνος για να τους βάλει σε τάξη, έστειλε τον Χατζή Οσμάν, τον λεγόμενο “πνιγάρη” ο οποίος κρέμασε εκατοντάδες από αυτούς.
Άλλη κατηγορία μουσουλμάνων ήταν οι Αμπαδιώτες, από τα χωριά του Αμαρίου. Αυτοί θεωρούνταν πολύ σκληροί ως απόγονοι των Σαρακηνών που παρέμειναν στην Κρήτη από την εποχή του αραβικού Εμιράτου (841-961). Ειδική κατηγορία μουσουλμάνων ήταν οι “χαλικούτηδες”, μαύροι Αφρικανοί κυρίως από την εποχή της Αιγυπτιοκρατίας (1830-1841), χαμάληδες οι περισσότεροι, που ζούσαν σε καλύβες έξω από τα ανατολικά τείχη των Χανίων στο Κουμ Καπί.
Εθελοντικός εξισλαμισμός
Ο εξισλαμισμός στην Κρήτη φαίνεται ότι άρχισε αμέσως μετά την κατάκτηση των Χανίων το 1645 με αρπαγές νέων, όταν οι Οθωμανοί ήταν ολιγάριθμοι και χρειάζονταν γενίτσαρους για να ολοκληρώσουν την κατάκτηση που ολοκληρώθηκε το 1669 με την παράδοσή του Χάνδακα, ύστερα από τον 24ετη Κρητικό πόλεμο.
Τα κατοπινά χρόνια, οι κάτοικοι ολόκληρων χωριών, με τον παπά μπροστά, κατέβαιναν στις πόλεις για να περιτμηθούν. Μάλιστα κάθε αποτυχημένη εξέγερση των χριστιανών, οδηγούσε στην απελπισία κι από κει στον εξισλαμισμό, με χαρακτηριστικό παράδειγμα ένα χωριό των Χανίων, όπου οι χριστιανοί, μετά την αποτυχία της εξέγερσης Δασκαλογιάννη, έβαλαν προθεσμία στον Χριστό πριν εξισλαμιστούν!
Δεν πρέπει να ξεχνάμε και κάποια εγκληματικά στοιχεία, που εξαγνίζονταν από τα κρίματα τους με αυτό τον τρόπο. Η κορύφωση ήλθε γύρω στα 1821, οπότε οι μουσουλμάνοι έφτασαν πλέον σε αριθμούς, κοντά στον μισό πληθυσμό του νησιού. Για να έχουμε μέτρο σύγκρισης, θυμίζουμε ότι οι ομόθρησκοι Ενετοί δεν κατάφεραν να εκλατινίσουν τους κρήτες ορθόδοξους σε 450 χρόνια, ενώ οι Οθωμανοί τα κατάφεραν σε 250 χρόνια μόνο. Οι κρήτες μουσουλμάνοι κατά κανόνα άλλαζαν το όνομά τους, αλλά κρατούσαν το ελληνικό επώνυμο, π.χ. Χουσείν Ζαρωνάκης, Ισμαήλ Αργυράκης, ενώ οι Τούρκοι δεν είχαν επώνυμα.
Ο εξισλαμισμός των ορθόδοξων ήταν κανόνα εθελοντικός, για την αποφυγή του χαρατσιού και την προσκόλληση στην άρχουσα τάξη με τα προνόμιά της, για να έχουν την εύνοια του πασά και του κατή (ιεροδικαστή), για να λύνουν προς όφελος τους πολλές περιουσιακές διαφορές με συγγενείς.
Πολλοί καθολικοί ευγενείς βενετσιάνοι επίσης θέλησαν με αυτό τον τρόπο να διατηρήσουν τα παλιά δικά τους προνόμια. Αν δεν μεσολαβούσε η επανάσταση του 1821, η Κρήτη θα είχε πιθανότατα πλήρως εξισλαμιστεί.
Τα “οικογενειακά” της Κρήτης
Οι γραπτές πηγές, αλλά κι οι προφορικές παραδόσεις καταγράφουν ότι οι κρήτες μουσουλμάνοι, εκμεταλλευόμενοι την κυριαρχία τους, διέπραξαν φρικαλεότητες εναντίον των χριστιανών ομόφυλων τους, φονικά, εξανδραποδισμούς, ληστείες, αρπαγές, βιασμούς, καταστροφές περιουσιών, κλπ.
Λιγότερο γνωστή, αν και μικρότερης κλίμακας, είναι η ανάλογη αντίδραση των χριστιανών “χαϊνηδων και καλησπέρηδων” (σφαγές των μουσουλμάνων Σελίνου και Σητείας 1897). Για να δούμε το κλίμα της εποχής, ας ξαναδιαβάσουμε τους στίχους του γνωστού ριζίτικου “Ξαστεριά”, το οποίο μάλιστα αναφέρεται σε αδελφοκτόνο διαμάχη μεταξύ χριστιανών.
Οι κρήτες μουσουλμάνοι δεν λογάριαζαν ούτε Αλλάχ, ούτε σουλτάνο, ούτε Πασά. Οι σουλτάνοι είχε απηυδήσει, με τόσες καταστροφές της παραγωγής, τόσες ανθρώπινες απώλειες, τόσες εξεγέρσεις. Η κατοχή του νησιού ήταν πια μεγάλος μπελάς. Οποιοδήποτε απόπειρα κατά τον 19ο αιώνα για ισονομία μεταξύ των δύο κοινοτήτων (διορισμένοι από τον σουλτάνο χριστιανοί πασάδες), που ήταν βεβαίως αποτέλεσμα πιέσεων των Μεγάλων Δυνάμεων, προκαλούσε πάντα την οργισμένη αντίδραση των μπουρμάδων και παράλληλα έτρεφε τον αγώνα των χριστιανών για την Ένωση με την Ελλάδα, σαν μοναδική ελπίδα σωτηρίας.
“Ποιος σου ΄βγαλε το μάτι; Ο αδερφός μου, για αυτό είναι τόσο βαθιά βγαλμένο”. Η παλιά αυτή κρητική παροιμία δείχνει αμοιβαία αντιπάθεια και μίσος μεταξύ συγγενών που κάποιοι εξισλαμίστηκαν κι άλλοι κράτησαν την παλιά πίστη.
Εμφύλιος πόλεμος
Η εξάπλωση του Ισλάμ ανακόπηκε με την επανάσταση του 1821, οπότε οι χριστιανοί είδαν ότι η κατάσταση τους μπορεί να καλυτερέψει και ο μουσουλμανικος πληθυσμός άρχισε πλέον σταδιακά να μειώνεται, ενώ εμφανίστηκαν και περιπτώσεις μεταστροφής στον χριστιανισμό (Κουρμούληδες από την Μεσαρά). Στα μετέπειτα 100 χρόνια ως το 1924 και αργότερα, οπότε έφυγαν οι τελευταίοι μουσουλμάνοι, εξελίχθηκε ένας αιματηρός ακήρυχτος πόλεμος, τον οποίο αποκαλώ εμφύλιο, καθότι συμμετείχαν συγγενείς και φίλοι διαφορετικού θρησκεύματος.
Ανελέητος πόλεμος, χωρίς κανόνες και αρχές, κόστισε πολλούς νεκρούς και τεράστιες καταστροφές σε περιουσίες, σε καλλιέργειες, σε κοπάδια ζώων, στο φυσικό κεφάλαιο του νησιού. Οι χριστιανοί είχαν την οργάνωση “Εφτάρι” κι οι μουσουλμάνοι την δική τους “Ζουρίδες”, σήμερα θα αποκαλούσαμε και τις δύο τρομοκρατικές οργανώσεις.
Μετά την σφαγή των χριστιανών το 1898 από τους βασιβουζούκους (άτακτους μουσουλμάνους) στο Μεγάλο Κάστρο, οι Μεγάλες Δυνάμεις απαίτησαν την αποχώρηση του οθωμανικού στρατού. Τότε πολλοί κρήτες μουσουλμάνοι, φοβούμενοι αντεκδικήσεις, ακολούθησαν τον οθωμανικό στρατό στην οριστική έξοδο του από το νησί, γιατί αισθάνονταν πλέον απροστάτευτοι.
Ας μην θεωρηθεί όμως πως όλοι οι κρήτες μουσουλμάνοι ήταν «του σχοινιού και του παλουκιού». Υπήρξαν αξιόλογοι πασάδες, δήμαρχοι, βουλευτές, έμποροι, τεχνίτες και αγρότες, όταν όμως τα πράγματα αγριεύουν, το κλίμα δεν διαμορφώνεται από τους φιλήσυχους καμίας πλευράς. Όταν το 1898 κηρύσσεται η Κρητική Πολιτεία τα πράγματα μεταξύ των δύο κοινοτήτων κάπως ηρεμούν. Όσοι μουσουλμάνοι απέμειναν, έφυγαν μετά το 1923 με την συνθήκη της Λωζάνης. Τα σημάδια αυτού του σπαραγμού παρέμειναν ζωντανά και καθόρισαν την νοοτροπία στο νησί.
Παρόμοια αδελφοκτόνα επεισόδια παρατηρούνταν, όμως, και μεταξύ χριστιανών, αλλά και μεταξύ μουσουλμάνων, η γνωστή μας βεντέτα δηλαδή, ή όπως τη λέμε στην Κρήτη “τα οικογενειακά”, τα οποία δημιούργησαν θεσμούς όπως τον “σασμό και τους σιαστές”, εσχάτως και τηλεοπτικώς.
Εθνική συνείδηση επί δύο
Τα επεισόδια αυτά, βεβαίως, αποκτούν σταδιακά εθνικό χαρακτήρα, αλλά κατά κανόνα αφορούσαν ζητήματα τιμής και περιουσίας, όχι εθνικά. Συνεπώς από ένα σημείο και μετά, χριστιανός σημαίνει Έλληνας και μουσουλμάνος σημαίνει Τούρκος.
Τολμώ να ισχυριστώ ότι εθνική συνείδηση αναπτύσσεται στις δυό πλευρές όσο προχωρά ο 19ος αιώνας. Οι κρήτες μουσουλμάνοι στην πρώτη μεγάλη έξοδο του 1898 οδηγήθηκαν στην σημερινή Τουρκία, άλλοι στην Λιβύη, την Αίγυπτο, τον Λίβανο, την Συρία, δηλαδή τις τότε οθωμανικές επαρχίες, ενώ το 1923 μόνο στην Τουρκία.
Η πολιτική εθνικής ομογενοποίησης του Ατατούρκ τους υποχρέωσε να εκτουρκίσουν τα ελληνικά επώνυμα τους μόλις το 1934, αλλά οι απόγονοί τους τα θυμούνται ακόμη. Επειδή ποτέ κανείς πρόσφυγας δεν είναι καλοδεχούμενος, οι ντόπιοι τους αποκαλούσαν “ελληνόσπορους”, ίσως κάτι μας θυμίζει αυτό.
Βεβαίως πολλοί μετανάστευσαν μαζί με τους κρήτες χριστιανούς κυρίως στις ΗΠΑ, θα τους βρούμε στα αρχεία του ιδρύματος Ellis Island. Στην Τουρκία, όπου στα παράλια κατοικούν οι απόγονοι των ανταλλαχθέντων, μιλούν ακόμη τα παλαιά κρητικά, τηρούν τα ίδια έθιμα, την ίδια κουζίνα, ιδρύουν κρητικούς συλλόγους, κάνουν κρητικά φεστιβάλ. Πάρα πολλοί επισκέπτονται εσχάτως το νησί ψάχνοντας τα πατρογονικά τους.
Περί ανομίας στην σημερινή Κρήτη και Κυπριακό
Ισχυρίζομαι ότι όσα συμβαίνουν ακόμη κι ως σήμερα στην Κρήτη, ανομία, αυθαιρεσία, οπλοκατοχή, οπλοχρησία, ηθικώς νομιμοποιημένη βία, αντεκδικήσεις, αυτοδικία, βεντέτα, κλπ, έχουν ρίζα και βρίσκουν ερμηνεία, σε εκείνα τα 100 χρόνια του ανελέητου εμφυλίου σπαραγμού.
Ισχυρίζομαι ότι όσα έπαθαν οι κρήτες μουσουλμάνοι, οι οποίοι έφυγαν χάνοντας τα πάντα, ήταν μάθημα για τους κύπριους μουσουλμάνους, οι οποίοι πάντα φοβούνταν να μην υποστούν την μοίρα των κρητών ομόθρησκών τους. Έτσι φτάσαμε στα γεγονότα του 1964 και του 1974 στην Κύπρο.
Οθωμανική κληρονομιά
Η οθωμανική αρχιτεκτονική κληρονομιά της Κρήτης έχει σχεδόν εξαφανιστεί. Τζαμιά, κρήνες, κουμπέδες, νεκροταφεία, κονάκια κλπ, ελάχιστα έχουν σωθεί. Ας μάθουμε ότι η έκταση έξω ακριβώς από την Χανιόπορτα ήταν ένα τεράστιο μουσουλμανικό νεκροταφείο. Τα τζαμιά των χωριών, αλλά και ολόκληρα μουσουλμανικά χωριά, ήδη καταστράφηκαν από το 1898 επί Κρητικής Πολιτείας, πριν την ανταλλαγή, αφού οι λιγοστοί πλέον μουσουλμάνοι δεν τολμούσαν πια να ξεμυτίσουν από τα μπεντένια των πόλεων όπου αισθάνονταν ασφαλείς.
Αυτό που απομένει ζωντανό στην Κρήτη ως τώρα είναι οι πάμπολλες τουρκικές λέξεις ακόμη σε χρήση.
Μαντινάδες των κρητών μουσουλμάνων
Ανάθεμα τσι μαραγκούς που σάχνουν τα βαπόρια και ξεχωρίζουνε καρδιές και πάνε χωριά χωρια.
Ο Κρητικός στην ξενηθιά σάχνει μιαν άλλη Κρήτη, γιατί μαζί του κουβαλεί και έθιμα και ήθη.
Ο Ευάγγελος Σπινθάκης είναι πολιτικός επιστήμων, εκπαιδευτικός, ιστοριοδίφης, ερευνητής κυρίως της παλιάς Κρήτης.
https://tvxs.gr/
