Πώς η Ευρώπη υποχρεώνει τους πρόσφυγες να θαλασσοπνίγονται
Το σφίξιμο στο στομάχι από τις εικόνες θανάτου από το Αιγαίου, δεν πρέπει να μας κάνει να ξεχάσουμε ότι έχει σημασία να καταλάβουμε γιατί όλα αυτά συμβαίνουν.
Γιατί τις περισσότερες φορές είτε στεκόμαστε απλώς στον ανείπωτο πόνο των εικόνων, είτε στην αναζήτηση των ευθυνών στον βραχύ χρόνο και την κοντινή απόσταση.
Όμως, πολύ λίγο συζητάμε για το πώς φτάνουμε σε αυτή την κατάσταση. Πώς φτάσαμε, δηλαδή, στο να πνίγονται άνθρωποι στο Αιγαίο, γυναίκες, άντρες και παιδιά, που απλώς προσπαθούσαν να φτάσουν στην Ευρώπη.
Γιατί η απάντηση είναι επίσης οδυνηρή: χρόνια τώρα η Ευρώπη (όπως και άλλες χώρες, οι ΗΠΑ και η Αυστραλία έρχονται πρώτες στο νου) έχουν διαμορφώσει ένα καθεστώς όπου ο κίνδυνος, ακόμη και πνιγμού, γίνεται σχεδόν τυπική προϋπόθεση της δυνατότητας να ζητήσει κάποιος άσυλο.
Η πρακτική κατάργηση του δικαιώματος στο άσυλο
Στην Ευρώπη το τυπικό πλαίσιο για τη διεκδίκηση ασύλου και συνολικά ανθρωπιστικής προστασία παραμένει σε ισχύ. Μάλιστα έχει προβλέψεις όπως ότι κανονικά κάποιος που ζητά άσυλο δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως εγκληματίας ή να τίθεται σε κράτηση απλώς και μόνο επειδή εισήλθε παράνομα για να ζητήσει άσυλο.
Όμως, την ίδια στιγμή στην πράξη δεν υπάρχει σχεδόν κανένας τρόπος για να φτάσει κάποιος «κανονικά» στην Ευρώπη για να ζητήσει άσυλο.
Είναι πρακτικά αδύνατο για έναν Σύριο, έναν Αφγανό, έναν Ιρακινό, έναν Αιγύπτιο, έναν καταγόμενο από κάποια χώρα της υποσαχάριας Αφρικής να πάρει βίζα, να φτάσει στο Βερολίνο, να πάει στις γερμανικές αρχές και να ζητήσει άσυλο. Γιατί χωρίς βίζα ή διαβατήριο δεν μπορεί καν να μπει σε ένα αεροπλάνο. Και εάν δεν μπει στο αεροπλάνο δεν μπορεί και να φτάσει στο Βερολίνο για να ζητήσει άσυλο.
Θα πρέπει να «εισέλθει παράνομα». Θα πρέπει δηλαδή αντί να πάει σε ταξιδιωτικό γραφείο να αγοράσει εισιτήριο, να πάει σε «διακινητή», να τον πληρώσει τεράστια ποσά για να τον περάσουν παράνομα διάφορα σύνορα στη διαδρομή του για να καταλήξει να πρέπει να διαλέξει ανάμεσα στην Λιβύη, για να περάσει προς Ιταλία και την Τουρκία για να περάσει προς Ελλάδα.
Και επειδή η Λιβύη έχει πια κακό όνομα και πολλά περιστατικά αυθαιρεσίας σε βάρος μεταναστών και προσφύγων η Ελλάδα μοιάζει προτιμότερη. Ο Έβρος σε μεγάλο βαθμό έχει πια τον φράχτη και υπάρχει η αρκετή αστυνόμευση από την ελληνική πλευρά. Απομένει το Αιγαίο.
Ούτε το Αιγαίο μπορεί κανείς να το διασχίσει, να πάει απέναντι και να ζητήσει άσυλο, χωρίς να αναγκαστεί να κάνει «παράνομη είσοδο στη χώρα». Του μένουν δηλαδή δύο λύσεις: η μία είναι να ελπίσει ότι θα μπει σε μια βάρκα, να φτάσει στην ακτή και να πάει στο καμπ για να ξεκινήσει τη διαδικασία του ασύλου. Επειδή, όμως, υπάρχει ο κίνδυνος εάν πάρει διαδρομή κατευθείαν για τα νησιά να εντοπιστεί από το Λιμενικό πριν περάσει τη «συνοριακή γραμμή» και άρα να σπρωχτεί πίσω προς τις τουρκικές ακτές, πρέπει να πάρει μια διαδρομή που θα είναι πιο επικίνδυνη. Για την ακρίβεια θα πρέπει να μπορέσει να φτάσει στα ελληνικά χωρικά ύδατα, με το σκάφος σε τέτοια κατάσταση, ώστε να επιβάλλεται η διάσωσή του ίδιου και όσον είναι μαζί του.
Εάν μάλιστα εκτιμά ότι δεν μπορεί να καταφέρει προς τις ελληνικές ακτές, θα πρέπει να αναζητήσει ένα κάπως μεγαλύτερο σκάφος, με πολύ περισσότερους πρόσφυγες επάνω που να δοκιμάσει να περάσει και να φτάσει προς την Ιταλία, διαδρομή ακόμη πιο επικίνδυνη.
Ο κίνδυνος πνιγμού ως άτυπη προϋπόθεση της διαδικασίας αίτησης ασύλου
Όμως, όσο πιο μεγάλη είναι η διαδρομή, τόσο πιο επικίνδυνη είναι. Είτε μιλάμε για λέμβους, ή παλιά γιωτ, ή ακόμη και ιστιοφόρα, αυτά δεν έχουν επάνω πλήρωμα ή καπετάνιο. Οι «διακινητές» έγκαιρα τα εγκαταλείπουν. Τα σκάφη είναι ακυβέρνητα και συχνά απλώς κάποιος εκ των επιβαινόντων προσφύγων κρατά το τιμόνι. Σε αρκετές περιπτώσεις, επειδή ο πρόσφυγας που θα συλληφθεί να κρατά τιμόνι κινδυνεύει με μεγάλες ποινές (στο πλαίσιο της νομοθεσίας κατά των «διακινητών»), είναι εντελώς ακυβέρνητα και η ζωή των προσφύγων εξαρτάται από το πόσο έγκαιρα θα μπορέσουν να καλέσουν το 112 ή να ειδοποιήσουν κάποιες από τις ΜΚΟ που παρακολουθούν τέτοιες κινήσεις και σπεύδουν προς διάσωση.
Εάν δεν προλάβουν, εάν είναι νύχτα και τα βράχια είναι κοντά, εάν το υπερφορτωμένο σκάφος πάρει νερά πριν φτάσουν οι διασώστες, τότε απλώς μετρούμε θύματα.
Και εάν διασωθούν και καταφέρουν να ξεκινήσουν τη διαδικασία του ασύλου, θα είναι γιατί κινδύνευσαν να πνιγούν.
Δηλαδή, στη Μεσόγειο ένα αναγνωρισμένο δικαίωμα στην ανθρωπιστική προστασία έχει ως προϋπόθεση τον κίνδυνο πνιγμού.
Και όλα αυτά για μια Ευρώπη που μέσα στον 20ο αιώνα απορρόφησε πολλά εκατομμύρια προσφύγων και μεταναστών, χωρίς αυτό να φέρει ούτε οικονομική κρίση, ούτε κοινωνική κατάρρευση, αλλά τώρα έχει υποκύψει ουσιαστικά στη ρητορική της Άκρας Δεξιάς που δεκαετίες εκμεταλλεύεται την κοινωνική ανασφάλεια για να στοχοποιήσει ως «αποδιοπομπαίους τράγους» τους μετανάστες και τους πρόσφυγες.
«Μα μπορούν να έρθουν όλοι;»
Ο αντίλογος γνωστός: μα θα τους αφήσουμε όλους να έρθουν; Όμως, αυτό δεν είναι το ερώτημα, όπως δεν ήταν και ποτέ. Όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν «κύματα μεταναστών και προσφύγων». Υπάρχει αύξηση του αριθμού των εκτοπισμένων ανθρώπων, κυρίως γιατί υπάρχουν πολλές «ζώνες κρίσης» στον πλανήτη, με πολέμους ή μεγάλη φτώχεια, ενώ σιγά σιγά βλέπουμε τις μετακινήσεις εξαιτίας της κλιματικής καταστροφής. Οι αριθμοί δεν είναι τεράστιοι.
Ούτε οι μετανάστες γενικά μετακινούνται όπου βρουν. Για να ξεκινήσει κάποιος την πορεία προς την προσφυγιά και τη μετανάστευση, συνήθως κάνει μια προετοιμασία: μαζεύει τις οικονομίες του και διαλέγει έναν προορισμό όπου θα βρει ένα δίκτυο τοπικών ή οικογενειακών δεσμών για να βρει εργασία. Σε πολλές περιπτώσεις, εάν μπορούσε να μην φύγει, δεν θα έφευγε. Και συχνά μπορεί να έχει φύγει, αλλά και να μην μπορεί να γυρίσει. Για παράδειγμα οι Σύριοι πρόσφυγες στην Τουρκία για αρκετά χρόνια έμειναν εκεί, για να είναι κοντά. Όμως, τώρα συνειδητοποιούν ότι είναι δύσκολο να γυρίσουν πίσω ή δεν θέλουν π.χ. να αξιοποιηθούν από την Τουρκία για αλλαγή εθνολογικής σύνθεσης σε περιοχές άλλες από αυτές που έμεναν.
Ακόμη και τα φαινόμενα «εργαλειοποίησης» του προσφυγικού που βλέπουμε, όπως ο τρόπος που το χρησιμοποιεί η Τουρκία, αφετηρία έχουν ακριβώς τον τρόπο που αντιμετωπίζει το θέμα η Ευρώπη. Ας θυμηθούμε ότι όταν η Ευρώπη, ύστερα από τον ιδιότυπο εκβιασμό των χωρών με πιο «αντιμεταναστευτική» γραμμή που έκλεισαν τον «βαλκανικό διάδρομο» και δυναμίτισαν την ειλημμένη απόφαση για να απορρόφηση των Σύριων προσφύγων, που άλλαξε γραμμή και προχώρησε στην «Κοινή Δήλωση» με την Τουρκία του Μαρτίου 2016 που ουσιαστικά «ανέθεσε» στην Τουρκία να κρατά τους πρόσφυγες που η Ευρώπη δεν ήθελε, προσφέροντας ταυτόχρονα στην Τουρκία και τη δυνατότητα να χρησιμοποιεί τους πρόσφυγες κυνικά ως «διαπραγματευτικό χαρτί».
Η εμπειρία έχει δείξει ότι όσα μέσα και εάν χρησιμοποιηθούν για την αποτροπή της άφιξης των μεταναστών και των προσφύγων, από τους φράχτες και τη στρατιωτικού τύπου επιτήρηση των συνόρων, μέχρι την επεξεργασία αιτημάτων ασύλου εκτός συνόρων, ακόμη και σε καμπ σε μακρινές χώρες (όπως θέλει η Βρετανία) δεν σταματά την προσπάθεια των ανθρώπων να ξεφύγουν από τη φτώχεια και τον πόλεμο. Απλώς την κάνει πολύ πιο επικίνδυνη και κάποιες φορές θανατηφόρα.
